Με αφορμή την επέτειο των 40 χρόνων από το θάνατο της Μαρίας Κάλλας στις 16 Σεπτεμβρίου του 1977, ο κ. Κυριάκος Λουκάκος[1] μας υπενθυμίζει το πόσο σημαντική καλλιτέχνις και προσωπικότητα ήταν η Ελληνίδα υψίφωνος και πόσο υπερήφανοι πρέπει να είμαστε που αποτελεί κομμάτι του πολιτισμού μας.
Επιμέλεια: Βασιλική Παπαγιαννοπούλου – Maria Callas Estate
Ποια ήταν η οικογένεια της Μαρίας; Έπαιξε ρόλο στην ενασχόληση και εξέλιξή της με το τραγούδι;
Τέσσερις δεκαετίες μετά τον πρόωρο θάνατο της Μαρίας Κάλλας έχει νομίζω έλθει επιτέλους η ώρα να επαναπροσδιορισθούν με όρους ιστορικής καταγραφής τόσο αυτή η μεγάλη προσωπικότητα της λυρικής τέχνης όσο και τα πρόσωπα που την περιέβαλαν. Η ένταση που επικράτησε, κατά τα χρόνια της διασημότητάς της, στις σχέσεις της κυρίως με τη μητέρα και δευτερευόντως με την αδελφή της, δεν πρέπει να συσκοτίσει το ρόλο που διαδραμάτισε η οικογένειά της στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς της. Κόρη Ελλήνων μεταναστών, η Μαρία Κάλλας γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη, όπου ο πατέρας της, φαρμακοποιός από το Νεοχώρι της Μεσσηνίας, και η αρκετά νεότερή του μητέρα της, κόρη αστικής οικογένειας της Κωνσταντινούπολης, προσπαθούσαν να χτίσουν μια νέα ζωή την επαύριον της Μικρασιατικής καταστροφής. Μια δεύτερη δοκιμασία, η μεγάλη οικονομική κρίση του 1928, συνέτεινε στην οριστική αποξένωση ενός ζευγαριού που ήδη αντιμετώπιζε ζητήματα ασυμφωνίας χαρακτήρων και φιλοδοξιών. Σε αυτό το περιβάλλον, λοιπόν, μεγάλωναν οι δύο κόρες της οικογένειας, η καλλονή Τζάκι και η άχαρη και μύωψ Μαρία, με όλες τις παραμέτρους των συμπλεγμάτων που καλλιεργούνται σε παιδιά από έναν χωρισμό των γονέων. Κι όμως, σε αυτό το ψυχοφθόρο πλαίσιο, η μητέρα της οικογένειας αποδόθηκε σε έναν πεισματικό αγώνα οικονομικής και κοινωνικής αποκατάστασης των δύο νεανίδων μέσα από τη μουσική τους καλλιέργεια.
Το να διερωτώμεθα σήμερα για τον ρόλο που διαδραμάτισε αυτή η μέχρις υπερβολής προσπάθεια της Ευαγγελίας Κάλλας στη μετέπειτα εξέλιξη της Μαρίας είναι σαν να αμφισβητούμε τον κεφαλαιώδη ρόλο που έπαιξε για τον Μότσαρτ ο πιεστικός πατέρας του Λεοπόλδος. Το κυριότερο όμως είναι ότι, κινούμενη επανειλημμένα μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής, η μικρή και κατάφορτη από ανασφάλειες Μαρία οδηγήθηκε από τη μητέρα της (και ο πατέρας δεν το εμπόδισε) στο μαγικό καταφύγιο της Μουσικής και σε έναν έρωτα με την Τέχνη, ο οποίος καλλιεργήθηκε με τον απαιτητικό τρόπο που διαμορφώνει στον άνθρωπο επαγγελματισμό και τελειοθηρία. Από εκεί και πέρα τα πράγματα πήραν το δρόμο τους μέσα από τα χρόνια της μουσικής της εκπαίδευσης σε μια προπολεμική Αθήνα μικρή αλλά ελκυστική στους Ευρωπαίους και μέσα από τον ζήλο που αναπτύσσει σε εφηβικά χρόνια ένας προσήλυτος.
Η κατάκτηση της κορυφής ήταν θέμα έμφυτου ταλέντου της κυρίως, ή και αποτέλεσμα σκληρής δουλειάς και πειθαρχίας; Η καταπληκτική αλλαγή στην εμφάνισή της δείχνει πως ήταν αποφασισμένη να αποκτήσει το συνολικό «πακέτο» και όχι να είναι απλά μια τέλεια φωνή, σωστά;
Το υπαινίχθηκα ήδη! Πιστεύοντας απελπισμένα στις δυνατότητες και των δύο θυγατέρων της, η μητέρα της Κάλλας τις οδήγησε νωρίς σε διαγωνισμούς ταλέντων στις ΗΠΑ, εξοικειώνοντάς τες εξ απαλών ονύχων με το σκληρό και συνάμα υγιές πρόσωπο της απαιτητικής άμιλλας. Δεν δίστασε να εγγράψει τη Μαρία στο Ωδείο με ανακριβή δήλωση της ηλικίας της, ούτε να την μετακινήσει από την εποπτεία της πρώτης καθηγήτριάς της, της Μαρίας Τριβέλλα στο «Εθνικό Ωδείο», που την εισήγαγε σε πιο βαρύ ρεπερτόριο, σε εκείνην της διάσημης Ισπανίδας κολορατρίς Ελβίρα Ντε Ιντάλγκο του εισέτι ακμαίου «Ωδείου Αθηνών», που ανακατεύθυνε τη φωνή σε πεδία ελαφράς υψιφώνου. Πριν από τα 20 χρόνια της η Μαρία πλαισιώνει τη Λυρική Σκηνή και μέσα στην Ιταλογερμανική κατοχή αποκτά θαυμαστές μεταξύ των ειδημόνων κατακτητών. Σε όλη αυτή την πορεία, όπως και στις δοκιμασίες που επρόκειτο να αντιμετωπίσει, αρχικά από τον φθόνο των συναδέλφων της που επέτυχαν, μετά την απελευθέρωση, να αποκλεισθεί από ρόλους στο Θέατρο ως … δωσίλογος, και εν συνεχεία στα δύο «πέτρινα» αλλά ενδιαφέροντα χρόνια επανόδου της στις Ηνωμένες Πολιτείες (1945-47), η Κάλλας χτίζει σταθερά τον καλλιτεχνικό της εξοπλισμό και προχωρεί μέσα από μια παράξενη μοίρα, αλλά στην πραγματικότητα σαν έτοιμη από καιρό, στην εν μια νυκτί εκτόξευσή της στη διεθνή διασημότητα, το καλοκαίρι του 1947, με την ενσάρκωση της Τζοκόντας του Πονκιέλλι στην Αρένα της Βερόνας.
Ωστόσο και σε σχέση με την εκτόξευσή της στην επιτυχία πρέπει επιτέλους να αναθεωρηθούν μύθοι που την αδικούν. Η Κάλλας διέτρεξε το μεγαλύτερο και πλέον πυκνό μέρος της σταδιοδρομίας της, χονδρικά από τα 1947 έως το 1954, όχι ως η καλλονή των κοσμικών φωτογραφήσεων που διεγείρουν την κοινή γνώμη. Η ιδιαίτερη, περίπλοκη ποιότητα του υλικού της και η μεγάλη δραματική εκφραστικότητα της φωνητικής και θεατρικής υποκριτικής της είχαν ήδη πλήρως αναγνωρισθεί από τα πρώτα κιόλας χρόνια της σκληρής προσπάθειας και πειθαρχίας που υπαινιχθήκατε στο ερώτημά σας. Στην πραγματικότητα μάλιστα το φωνητικό της απόγειο συμπίπτει με την καλλονή Κάλλας μόνον για ένα πολύ περιορισμένο χρονικό διάστημα. Είναι μια στιγμή αυτή πολύτιμη βέβαια, επειδή την καθιστά εργαλείο στα χέρια μεγάλων σκηνοθετών. Η συνεργασία της, μεταξύ άλλων μ’ έναν Λουκίνο Βισκόντι, μια Μαργκερίτα Βάλλμαν, έναν Φράνκο Τζεφιρέλλι, έναν Αλέξη Μινωτή, εγκαθιδρύει την εμβληματική της θέση ως συμβόλου αναθεώρησης των ερμηνευτικών προϋποθέσεων ενός κομβικού κεφαλαίου της Ιταλικής κυρίως όπερας, εκτεινόμενου από το μπελκάντο μέχρι τον βερισμό. Αλλά, από ένα σημείο και ύστερα, φωνή και εικόνα αποκλίνουν μεταξύ τους.
Με τον αγαπημένο της πατέρα Γεώργιο Καλογερόπουλο
Ποιοι ήταν οι άνθρωποι που τη βοήθησαν, τη συμβούλεψαν, στο δρόμο της για την επιτυχία;
Εκτός από τη μητέρα της, στην οποία αποδίδω κρίσιμο ρόλο, δύο άνθρωποι τη βοήθησαν να οργανώσει την εντελώς ξεχωριστή πορεία της με τόσο αξιομνημόνευτο τρόπο: ο κατά πολλά έτη πρεσβύτερος σύζυγός της Giovanni Battista Meneghini, που εγκατέλειψε τις επιχειρήσεις του για να την υπηρετήσει ως Κέρβερος και προστάτης μιας ζωής τακτικής, πειθαρχημένης, άνετης και επικεντρωμένης στην Τέχνη, μακριά από βιοτικές και κοινωνικές μέριμνες. Και βέβαια ο θρυλικός αρχιμουσικός Tullio Serafin, μέντορας και άλλων μεγάλων λυρικών καλλιτεχνών πριν αλλά και μετά από Εκείνη. Είναι αυτός που φέρνει ιδιοφυώς σε επαφή τις δύο αντίθετες εκπαιδευτικές καταβολές της και την πείθει να εναλλάξει, μέσα σε λίγες μόνον εβδομάδες, τη Βρουγχίλδη της βαγκνερικής «Βαλκυρίας» με την Ελβίρα των «Πουριτανών» του Μπελλίνι. Ένα μοναδικό παιχνίδι με τη φωτιά που πυροδοτεί μοναδικές ερμηνείες σύζευξης της δεξιοτεχνίας με τη δραματικότητα, ένα παιχνίδι όμως που αναπόδραστα δεν επέπρωτο να διαρκέσει επί μακρόν…
Ποια ήταν κατά τη γνώμη σας τα χαρακτηριστικά που την έκαναν τόσο ξεχωριστή πάνω στη σκηνή πέραν της φωνής της; Τι ήταν αυτό που μάγευε το ακροατήριο στις ζωντανές εμφανίσεις της;
Για να σάς απαντήσω σε αυτό το ερώτημα επιτρέψτε μου να ανατρέξω, εντελώς ενδεικτικά, στην τυχαία ακρόαση της εκπομπής «Bel canto senza voce» της Γαλλικής Ραδιοφωνίας, της Πρωτομαγιάς του 2017, και θα κατανοήσετε πιστεύω γιατί την θεωρώ αντιπροσωπευτική για τον αδιάπτωτο αντίκτυπο της μοναδικής φωνής της Κάλλας. Δυο λοιπόν από τους πλέον προβεβλημένους μουσικούς της νεότερης γενιάς, ο δεξιοτέχνης της βιόλας Antoine Tamestit (*1979) και ο πιανίστας Cédric Tiberghien (*1975), που η γέννησή τους περίπου συμπίπτει με τη δική της απώλεια, παρουσίαζαν ένα δίσκο τους με μεταγραφές αριών και άλλων μουσικών σελίδων για τη βιόλα και το πιάνο. Για την έναρξη της εκπομπής οι δύο επέλεξαν την «Casta Diva», φυσικά με τη Μαρία Κάλλας. Στην παρατήρηση του έμπειρου παρουσιαστή, του διακεκριμένου μουσικολόγου και φιλολόγου Lionel Esparza, ότι διάλεξαν «την απόλυτη αναφορά» («la reference absolue» ήταν οι λέξεις του), αμφότεροι έσπευσαν να αναφερθούν στην εγγραφή αυτή ως κοιτίδα του ενδιαφέροντός τους για τη Μουσική και ως δίσκο που η ακρόασή του στο οικογενειακό σπίτι τούς είχε σημαδέψει από μικρά παιδιά. Ο πιανίστας μάλιστα προχώρησε ένα βήμα παραπέρα χαρακτηρίζοντας τη φωνή της απαράλλαχτη και αναγνωρίσιμη, με μια εκφραστικότητα και ένα βιωματικό βάθος που ξεπερνά οποιοδήποτε σφάλμα τεχνικής, μια «παγκόσμια κληρονομιά της ανθρωπότητας», «un patrimoine de l’humanité» για να χρησιμοποιήσω επί λέξει τη ρήση του.
Δεν θα ξεχάσω ποτέ, από την άλλη πλευρά, το ολιγόλογο «μνημόσυνο» μιας επιστολογράφου σε τεύχος του έγκυρου Αμερικανικού περιοδικού Stereo Review, λίγες εβδομάδες μετά τον θάνατό της Ντίβας, που μάς είχε καταλάβει όλους εξαπίνης τον Σεπτέμβριο του 1977. Μια νεαρή τότε ακόμη γυναίκα, που δεν αγαπούσε την όπερα, άκουσε μια μέρα μια φωνή μέσα από το δωμάτιο του φιλόμουσου αδελφού της. Σαν μαγεμένη κατευθύνθηκε προς αυτό για να μάθει ποια ήταν. Και, όπως κατέληγε σε αυτή τη σύντομη επιστολή, έκτοτε η ζωή της είχε αλλάξει. Η Κάλλας, λοιπόν, υπήρξε σύνθεση, σε ένα και το αυτό πρόσωπο, εντελώς ιδιαίτερων ποιοτήτων δεξιοτεχνίας και ερμηνείας. Αψηφώντας κανόνες και δεδομένα, σφράγισε με συμβολική μοναδικότητα κάθε τι που άγγιζε. Και φυσικά, είτε από τη σκηνή, είτε σε συναυλίες, είτε από τους δίσκους της, διεκδικούσε το κάθε έργο ενορατικά και με παραφορά αφοσίωσης στο κείμενο, εμφορούμενη σε σχεδόν εκστατικό βαθμό από τη μουσική και δραματική του αλήθεια.
Με τον Omar Sharif
Με την Elizabeth Taylor
Πότε έφτασε στο απόγειο της δόξας της; Έχασε πράγματι κάποια στιγμή τη φωνή της;
Η χρυσή εποχή της Κάλλας αφορά τη δεκαετία 1947 – 1957. Ποικίλοι παράγοντες καθιστούσαν μακροπρόθεσμα θνησιγενή την εξαιρετικότητα υπηρέτησης ενός τόσο ετερόκλητου ρεπερτορίου, όπως αυτό που διεκδίκησε Εκείνη. Ρεπερτόριο που συνδύαζε δεξιοτεχνικούς άθλους προορισμένους για την ελαφρά ή την κολορατούρα σοπράνο, με ρόλους, λυρικής υψιφώνου, λίρικο σπίντο ή και δραματικής. Η ελαστικότητα της φωνής δεν θα διαρκούσε για πολύ. Η ίδια η Κάλλας είχε εξάλλου από νωρίς αρχίσει να εγκαταλείπει σταδιακά ρόλους και να επικεντρώνεται σε άλλους, συνήθως χωρίς δυνατότητα επιστροφής. Και πέρα από αυτό όμως, συγκεκριμένοι παράγοντες που είχαν να κάνουν με βαθύτερες προσωπικές της ανάγκες, την παρέσυραν βαθμιαία μακριά από την πρωταθλητική πειθαρχία του λυρικού καλλιτέχνη και τη δελέασαν σε πειράματα και παρασπονδίες με στόχο την πάνδημη αναγνώριση της γυναικείας γοητείας της. Θρυμμάτισαν έτσι εν τέλει τόσο τη φωνή όσο και την ψυχή της, την ίδια τη θέλησή της για ζωή. Όμως ακόμη και αυτές οι λυπηρές εξελίξεις συγκροτούν πτυχές του ίδιου προσώπου, ενός προσώπου που προσέλαβε, με το σύνολο των καλλιτεχνικών και άλλων ιδιοτήτων και προσδιορισμών του, «μεσσιανικές» διαστάσεις στο πεδίο της δράσης του, την Όπερα, ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα του νεότερου Ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Ήταν μια διεθνής προσωπικότητα. Πιστεύετε ότι αισθανόταν πάνω απ’ όλα Ελληνίδα;
Η σχέση της Κάλλας με την Ελλάδα υπήρξε αναμφιβόλως τραυματική. Η εφηβική και μετεφηβική παραμονή της στην Αθήνα συνδέθηκε με μια δύσκολη ενηλικίωση, την Κατοχή της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα, αλλά και την πικρή επίγευση που επιφύλαξε ο τυπικός ελληνικός φθόνος μετρίων συναδέλφων της στη μεγάλη επιτυχία της ως πρωταγωνίστριας της Εθνικής μας Όπερας. Καταγγελλόμενη ως συνεργάτιδα του κατακτητή, αποκλεισμένη -κατά την απαίτηση των μέχρι τότε σκηνικών της συνοδοιπόρων- από τον προγραμματισμό της νεότευκτης ακόμη Εθνικής Λυρικής Σκηνής, ευρισκόμενη σε υπαρκτό κίνδυνο ζωής, όπως επιβεβαιώνει η τραγική περίπτωση της Ελένης Παπαδάκη, η Κάλλας εγκατέλειψε πικραμένη, το 1945, τη χώρα της καταγωγής και της υποδοχής της μετά το τραύμα του γονεϊκού χωρισμού. Όμως και 12 χρόνια μετά, στα 1957, όταν παγκοσμίως ανεγνωρισμένη αλλά και κατάκοπη από τις 2 πλέον καρποφόρες, αλλά και εντατικές καλλιτεχνικές περιόδους της σταδιοδρομίας της, φθάνει στην Αθήνα αδυνατώντας να ανταποκριθεί σε αμφότερες τις ήδη «sold out» συναυλίες της στο Ηρώδειο, δέχεται πρωτοφανείς επιθέσεις δια του τύπου. Οι αμοιβές της δαιμονοποιούνται με χαρακτηριστικά ελληνική φιλοκατήγορη σπουδή ως καταπλεονεκτικές εις βάρος του Κράτους, σε σημείο ώστε να αποτελέσουν λόγο δημόσιου ψόγου κατά του Κωνσταντίνου Τσάτσου ως υπουργού Εσωτερικών της κυβερνήσεως του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Θυμάμαι ακόμη την Αθηνά Σπανούδη, εκλεκτή συνεργάτιδα του Εθνικού Προγράμματος του τότε ΕΙΡ, να αναπαράγει, αρχές της δεκαετίας του 1970, από την εκπομπή της «Μουσικά Θέματα», μια προσωπική στιγμή της με την πριμαντόνα, καθώς η τελευταία κατέβαινε τις σκάλες του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία», προκειμένου να μεταβεί στο Ωδείον Ηρώδου Αττικού για την εν τέλει μοναδική προσωπική συναυλία της, τής 5ης Αυγούστου 1957, ως σολίστ της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών υπό τον Ιταλό αρχιμουσικό Αντονίνο Βόττο: «Sono sulla croce» (Είμαι εσταυρωμένη!) ήταν τα λόγια που ψιθύρισε η Μαρία στη Σπανούδη κρατώντας της σφιχτά το χέρι, σύμφωνα με τη μαρτυρία της τελευταίας.
Αξίζει νομίζω, κάνοντας ενδεχομένως κατάχρηση του φιλόξενου χώρου σας, να συνδυάσω τη μεταφορά της ραδιοφωνικής αυτής εξομολόγησης με μιαν άλλη, που αφορά την ίδια χρονική περίοδο, αλλά προέρχεται από τον στενό συνεργάτη και μέχρι τέλους της ζωής του αφοσιωμένο φίλο της, τον επίσης διάσημο βαθύφωνο Νίκο Ζαχαρίου. Όταν λοιπόν η Σκάλα του Μιλάνου, περιοδεύοντας στην Κεντρική Ευρώπη, έδωσε, στην Κολωνία της Δυτικής Γερμανίας στις 4 Ιουλίου 1957, μιαν επιτυχέστατη παράσταση της «Υπνοβάτιδας» του Βιντσέντσο Μπελλίνι, με Κάλλας και Ζαχαρίου επικεφαλής της διανομής υπό τη μπαγκέτα του Βόττο, οι 2 επιφανείς Έλληνες μάταια ανέμειναν επίσκεψη ή πρόσκληση του Έλληνα προξένου της πόλης, ο οποίος, σύμφωνα με τα μεταφερθέντα στον Ζαχαρίου, απέκρουσε το ενδεχόμενο μιας παρόμοιας αβρότητας σχολιάζοντας ότι «αυτοί έχουν πλέον απομακρυνθεί της Ελλάδος».! Ο Ζαχαρίου το έφερε βαρέως έως το τέλος της ζωής του, γιατί όχι και η Κάλλας…
Μολαταύτα και παρά την πολυετή και βαθιά σχέση της με τις ΗΠΑ, την Ιταλία και τη Γαλλία, καθώς και αλλεπάλληλες μεταβολές της υπηκοότητάς της, η Κάλλας είχε επίγνωση της Ελληνικής καταγωγής της. Μιλούσε Ελληνικά, έστω και κάπως σπασμένα από τη μακρόχρονη παραμονή της σε άλλες χώρες, βρήκε παλιούς και αγαπημένους της γνώριμους επιστρέφοντας στην Αθήνα, έδωσε συνεντεύξεις, θέσπισε τις «Υποτροφίες Μαρία Κάλλας» στη διάρκεια μιας από αυτές και, τρόπον τινά απαντώντας στο δικό σας ερώτημα, δήλωσε από μικροφώνου ότι «Το αίμα μου είναι ελληνικό κι αυτό δεν το σβήνει κανένας». Διόλου τυχαία, λοιπόν, και διαισθανόμενος μιαν ανάγκη δικαίωσής της σε αυτό το επίπεδο, ενέταξα ακριβώς αυτή τη φράση από τη δική της απαράλλαχτη φωνή στο σήμα του κύκλου των 28 ωριαίων εκπομπών μου, απόπειρας βιογραφίας της, του 1997 για το Γ’ Πρόγραμμα της ΕΡΤ, επί τη ευκαιρία της 20ετίας τότε από τον θάνατό της.
Ας μη λησμονούμε εξάλλου ότι το κοινό Ελληνικό τους αίμα -και φυσικά το κοινό τους Ελληνικό δαιμόνιο- αποτελούσε στοιχείο της -καταλυτικής για αμφοτέρους- ερωτικής σχέσης της με τον Αριστοτέλη Ωνάση, ενώ, επικαλούμενος και πάλι τον αείμνηστο και επί 10ετία στενό και αγαπημένο φίλο μου Νίκο Ζαχαρίου, οφείλω να επισημάνω ότι η Ελληνικότητά της αυτή αποτελούσε συνείδηση και άλλων, όπως του διάσημου Αυστριακού αρχιμουσικού Χέρμπερτ Φον Κάραγιαν, ο οποίος, σύμφωνα με τον Ζαχαρίου, επανειλημμένα τους είχε ζητήσει να μιλούν ενώπιόν του Ελληνικά, ώστε να τους ακούει και να αποκομίζει και ο ίδιος έστω μιαν ηχητική αίσθηση της δικής του απώτερης Ελληνικής καταγωγής…
Με τον Αριστοτέλη Ωνάση
Τι συναισθήματα γεννά στο ελληνικό κοινό νεότερης ηλικίας το άκουσμα του ονόματος Μαρία Κάλλας και της φωνής της;
Λυπάμαι που το τελευταίο σας ερώτημα θα λάβει μια μάλλον απαισιόδοξη απάντηση! Η πλήρης έλλειψη ουσιαστικής μουσικής παιδείας στη ελληνική βασική εκπαίδευση, αλλά και ο σταδιακός εκβαρβαρισμός μιας χώρας που ανέκαθεν κρυφοκοίταζε με λαγνεία προς την Ανατολή, έχει οδηγήσει σε ένα γενικό λειτουργικό αναλφαβητισμό και στο κεφάλαιο της πραγματικά σημαντικής Μουσικής. Το όνομα της Κάλλας αξιοποιείται, ενίοτε και καλή τη πίστει, ως άλλοθι για την προώθηση πρωτοβουλιών και δράσεων μόνον κατ’ όνομα πολιτιστικών, συχνά δε ρηχών σε θεώρηση και διοργάνωση ή και ευθέως προσβλητικών προς όλα όσα Εκείνη υπηρέτησε με τελειοθηρία, ακεραιότητα και πάθος. Υπό την έννοια αυτή κατανοεί κάποιος γιατί το μεγάλο αεροδρόμιο της χώρας μας, μια μεγάλη κεντρική πλατεία των Αθηνών ή η λεωφόρος που διέρχεται από το πιο γνωστό αθηναϊκό σπίτι της δεν φέρουν το όνομά της. Κατανοεί το γιατί το ίδιο το κτήριο που έζησε το μεγαλύτερο μέρος της νεανικής ζωής της, στην οδό Πατησίων 61, δεν αποτελεί ήδη από δεκαετιών υποδειγματικά αναπαλαιωμένο χώρο Μουσείου και / ή υψηλής περιωπής πιστοποιημένο και δημόσιο Μουσικό Πανδιδακτήριο.
Αυτό το γεγονός ωστόσο οφείλει να προκαλεί θλίψη αποκλειστικά για την Ελλάδα μας, ολοένα και πιο μικρή, ασθενή και ολιγάνθρωπη, όχι για την Κάλλας, η οποία ανήκει πλέον στην παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα, όπως εξάλλου και η Τέχνη που υπηρέτησε. Σε έναν Κόσμο οικουμενικό, που όσο θα υπάρχει πολιτισμός θα συνεχίσει να την αναγνωρίζει, να την θαυμάζει, να την θεωρεί σύμβολο και που, όπως προανέφερα, την αναγορεύει χωρίς καν δεύτερη σκέψη σε «παγκόσμιο πολιτιστικό αγαθό» !…
[1] Ο Κυριάκος Λουκάκος είναι κριτικός μουσικής, αρθρογραφεί τακτικά, από το 1997, στην εφημερίδα ΑΥΓΗ και, από το έτος 2011, επιπλέον στην επιθεώρηση αδέσμευτης κριτικής ΗΛΙΑΙΑ (μετεξέλιξη του έγκυρου περιοδικού Πολιτικά Θέματα), καθώς και στο ηλεκτρονικό περιοδικό www.critics-point.gr, στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα. Από το 1994 έως το 2010 συνεργάσθηκε με το Γ’ Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας στην παραγωγή και παρουσίαση εκπομπών για τη λυρική τέχνη και τους ερμηνευτές της, ενώ επωμίσθηκε αναρίθμητες δορυφορικές αναμεταδόσεις όπερας από λυρικά θέατρα και Φεστιβάλ της οικουμένης. Το 1997, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 20 ετών από τον θάνατό της, παρουσίασε το διεθνώς εκτενέστερο αφιέρωμα στη Μαρία Κάλλας. Έχει εισφέρει κείμενα για πρακτικώς κάθε σημαντικό ελληνικό καλλιτεχνικό οργανισμό και έχει επιμεληθεί δισκογραφικές εκδόσεις όπως η 7τομη σειρά λυρικών έργων με επίκεντρο την υψίφωνο Βάσω Παπαντωνίου, καθώς και η 4τομη εκείνη ανέκδοτων ηχογραφήσεων από το αρχείο της υψιφώνου Άρντας Μαντικιάν, έκδοση του «Συλλόγου Φίλων της Μουσικής» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών σε συνεργασία με το Σωματείο «Υποτροφίες Μαρία Κάλλας», του οποίου αναδείχθηκε γενικός γραμματέας το 2013 στη θέση του αειμνήστου Άρη Γαρουφαλή. Έχει τιμηθεί από την «Ένωση Φίλων της Εθνικής Λυρικής Σκηνής» και το «Διεθνές Μουσικό Σωματείο Τζίνα Μπαχάουερ» για τη συνολική προσφορά του στην υπόθεση της σοβαράς μουσικής στην Ελλάδα, ως κριτικός και ως ραδιοφωνικός παραγωγός. Είναι τακτικό μέλος του «Ωδείου Αθηνών» και της «Ενώσεως Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών», της οποίας επανεκλέγεται συνεχώς από το 2005 πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου. Είναι δικηγόρος, διδάκτωρ Νομικής του Πανεπιστημίου Κολωνίας και εργάζεται ως ειδικός επιστήμων, από το 1991 στη Μονάδα Στρατηγικού Σχεδιασμού και Ανάλυσης Πολιτικής του Υπουργείου Εσωτερικών και, από το 1998, στον Κύκλο Ποιότητας Ζωής του «Συνηγόρου του Πολίτη». Έχει συμπράξει ως εμπειρογνώμονας με τη μη κυβερνητική οργάνωση «Διεθνής Διαφάνεια» και είναι διαπιστευμένος από το Υπουργείο Δικαιοσύνης ως διαμεσολαβητής, με μετεκπαίδευση στην πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής βίας.
